ایران و پتانسیل مواد معدنی حیاتی و استراتژیک

عناصر استراتژیک فلزات و غیرفلزاتی هستند که برای رفاه اقتصادی کشورهای با اقتصادهای بزرگ و در حال ظهور حیاتی هستند، عرضه این عناصر ممکن است به علت کمَبود زمین‌شناسی (ذخایر)، مسائل ژئوپولیتیک، سیاست‌های تجاری یا سایر عوامل با مخاطراتی همراه باشد. این فلزات و نیمه فلزات در فناوری های امروزی و آینده نظیر تولید تلفن‌های همراه، مانیتورهای صفحه تخت، توربین‌های بادی، اتومبیل‌های الکتریکی، پانل‌های خورشیدی و بسیاری از صنایع با فناوری پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرند. در کشورهای مختلف بر اساس مؤلفه‌های، سیاسی، اقتصادی و صنعتی دسته‌بندی‌های متفاوتی از عناصر استراتژیک ارائه شده است. با این حال این مواد در بیشتر موارد مشابه هستند. لیست مشترک این عناصر که توسط ایالات‌متحده، ژاپن، جمهوری کره، و اتحادیه اروپا از جمله انگلستان تهیه شده شامل عناصر نادر خاکی (REE)، گالیم (Ga)، ایندیوم (In)، تنگستن (W)، عناصر گروه پلاتین (PGE) از جمله پلاتین (Pt) و پالادیوم (Pd)، کبالت (Co)، نیوبیوم (Nb) ، منیزیم (Mg)، مولیبدن (Mo)، آنتیموان (Sb)، لیتیوم (Li)، وانادیم (V)، نیکل (NI)، تانتالیم (Ta)، تلوریم (Ti)، کروم (Cr) و منگنز (Mn) است. دلیل اصلی توسعه عناصر استراتژیک و بحرانی مخصوصاً فلزات استراتژیک، توسعه فناوری در آینده است که نیاز بشر به این مواد را روز به روز افزایش می‌دهد. در صنایعی از قبیل صنایع خودروسازی و هوافضا (سلول سوخت وسایل نقلیه الکترونیکی، آلیاژهای بسیار سبک اسکاندیم برای بدنه هواپیما و غیره)، فناوری اطلاعات و ارتباطات، فناوری‌های نوین، حسگرهای مادون‌قرمز برای تجهیزات دید در شب، کابل نوری، میکروچیپ های پیشرفته و غیره)، انرژی برق و انتقال نیرو (کابل فیبر نوری، لیتیوم – یون ذخیره‌ساز برق با توان بالا، عایق خلا، ترموژنراتورها و غیره)، مواد شیمیایی، فرآیند ساخت و مهندسی محیط زیست، مهندسی مکانیک (سوخت‌های مصنوعی، لیزرهای جامد برای تولیدات صنعتی، نانو نقره و غیره)، مهندسی پزشکی (ایمپلنت‌ها، تصویربرداری‌ها و غیره) و مهندسی مواد (آلیاژهای دیرگداز، ابررساناها و غیره). اما مهمترین عوامل تاثیرگذار در دسته‌بندی عناصر استراتژیک را می توان عامل سیاسی، وابسته بودن یک عنصر به سایر محصولات معدنی، ریسک انحصار در تولید، تقاضای بالای مصرف در مدت زمان کوتاه و مقطعی، شرایط سخت نگهداری و عامل امنیت عنوان کرد. فلزات استراتژیک در ایران از جنبه‌های بسیاری قابل اهمیت هستند. یکی از این موارد وجود این منابع در معادن مختلف ایران است که قابل استحصال هستند که با مطالعات دقیق در مورد ظرفیت‌های موجود، اکتشاف، بهره‌برداری و استحصال آن‌ها از پتانسیل‌های مهم ایران می‌تواند منجر به دستیابی به ثروت ملی می‌شود. از سوی دیگر به دلیل شرایط سیاسی کنونی این فلزات از قوانین تحریمی شدیدتری برخوردارند که این امر نیز ضرورت توجه هر چه بیشتر به اکتشاف، استحصال و دستیابی به دانش فنی جهت فراوری آن‌ها با رعایت قوانین محیط زیستی قابل قبول را خاطر نشان می‌سازد. دستیابی و استحصال فلزات استراتژیک علاوه بر تأمین نیاز داخلی می‌تواند در شرایط سیاسی کنونی برگ برنده‌ای برای ایران محسوب شود. لذا مطالعه دقیق در همه ابعاد امکان‌سنجی، اکتشاف و استحصال و فراوری آن‌ها اهمیت ملی دارد. با‌ توجه‌ به‌ آمار‌ منتشره،‌ از‌ میان‌ فلزات‌ استراتژیک‌ آلومینیوم،‌ طلا،‌ نقره،‌ مولیبدن،‌ رنیوم، منیزیم‌ و‌ آلیاژهای‌ کروم‌ و‌ منگنز‌ در‌ ایران‌ تولید‌ می‌شود.‌ در‌ نتیجه‌ ‌می‌توان‌ گفت‌ صنایع‌ کشور‌ نسبت‌ به این موارد کمتر آسیب‌پذیر است و بخش‌های خصوصی در کشور در این زمینه‌ها فعالیت دارند. مناسب‌ترین و پرکاربردترین روش برای ارزیابی مواد معدنی استراتژیک با در نظرگیری دو مولفه: (1) اثر اختلال در عرضه (اهمیت اقتصادی) و (2) خطر عرضه است که توسط شورای ملی پژوهش ایالات متحده ارائه شده است. مؤلفه اول نشان‌دهنده افزایش اهمیت اقتصادی است که 3 معیار برای محاسبه آن منظور می‌شود: الف) ارزش برآوردی مقدار مصرف یک کانی؛ ب) درصد مصرف در کاربردهایی که جایگزین کردن آن کانی دشوار یا غیرممکن است؛ پ) قضاوت حرفه‌ای کارشناسی در مورد اهمیت رشد کاربردهای نو ظهور که می‌تواند در کوتاه مدت بر ظرفیت تولید مواد خام موجود چیره شود. مؤلفه دوم نشان دهنده افزایش خطر عرضه است که 5 معیار برای آن تعیین شده است: الف) وابستگی به واردات؛ ب) نسبت جهانی ذخایر به تولید کنونی، برای برآورد طول عمر ذخایر؛ پ) نسبت ذخایر پایه در سراسر جهان به تولید؛ ت) اهمیت نسبی تولید محصولات فرعی نسبت به تولید محصول اصلی؛ ث) اهمیت نسبی بازیافت. رویکردهای نوآورانه و چالش ها در توسعه فناوری و تامین عناصر استراتژیک موردنیاز در کشور بر اساس مطالب فوق، تعیین لیست عناصر استراتژیک در هر کشوری نیازمند بررسی جامع و دقیق با همکاری نزدیک تمامی بخش‌های اصلی مصرف کننده این مواد امکانپذیر است و بالتبع لیست پیشنهاد شده پس از برگزاری جلساتی کارشناسی با صنایع مصرف کننده این عناصر و تجمیع آرا و هم افزایی نقش آفرینان این حوزه بهتر است به روزرسانی شود. خوشبختانه با اقدامات چند سال اخیر در ایمیدرو و جمع بندی اخیر لیست عناصر بحرانی و واحدهای تابعه و عزم وزارت صمت در حرکت به سمت توسعه زنجیره ارزش عناصر و مواد معدنی استراتژیک پیش بینی می شود با هم افزایی بخش های خصوصی و دولتی و دانشگاه ها، پژوهشگاه ها، موسسات تحقیقاتی و دانش بنیان و ... بتوان گامی چند در نیل به اهداف استراتژیکی بشرح ذیل به منظور توسعه زنجیره تامین این عناصر برداشت. با تقویت توانایی‌های جدید برای تامین پایدار و کاهش چالش‌های مرتبط به زنجیره تأمین عناصر استراتژیک، هماهنگی با شرکای بین‌المللی و متحدان برای ایجاد تنوع در زنجیره تأمین داخلی و اطمینان از به‌کارگیری بهترین فناوری‌ها برای استخراج و فرآوری پایدار این عناصر استراتژیک و نیز صنایع پایین دستی و ایجاد ارزش افزوده تصاعدی در مصرف و کاربرد عناصر استراتژیک، ایجاد نوآوری علمی و پژوهشی و توسعه فناوری‌هایی که توسعه فناوری و تأمین عناصر استراتژیک مورد نیاز کشور را تسهیل کند می توان وابستگی کشور در زمینه اکتشاف، استخراج، فرآوری و بازیافت این عناصر را به حداقل رساند. در این خصوص اخیرا طرح ایجاد زیست بوم نوآوری و فناوری بخش معدن و صنایع معدنی با همکاری سازمان ایمیدرو و طرح عناصر نادر و استراتژیک اقدام به فراخوان جذب ایده کرده و پذیرای طرح های نوآورانه و فناورانه مرتبط با مواد معدنی حیاتی و استراتژیک است و از موضوعاتی مانند فرآوری و استحصال مواد معدنی حیاتی و استراتژیک از منابع اولیه، ثانویه و بازیافتی(شامل منابع معدنی، محصولات جانبی فرآیند تولید، باطله‌ها معادن، باطله خطوط فرآوری، سرباره‌ها، لجن‌ها، گرد و غبار خطوط تولید، ضایعات صنعتی خط تولید محصولات پایین‌دستی و قراضه‌های محصولات مصرف‌شده) حمایت خواهد کرد. مواد معدنی هدف این فراخوان عناصر نادر خاکی (REEs)، گالیم (Ga)، ایندیوم (In)، تنگستن (W)، عناصر گروه پلاتین (PGMs)، کبالت (Co)، نیوبیوم(Nb) ، منیزیم (Mg)، آنتیموان (Sb)، لیتیوم(Li)، وانادیوم (V)، نیکل(Ni)، تانتالیوم (Ta)، تلوریم (Te)، منگنز(Mn)، ژرمانیوم(Ge)، فسفات(P)، زیرکونیوم(Zr)، سلنیوم(Se)، رنیوم(Re)، بریلیوم(Be)، کادمیوم(Cd)، پتاس(K)، بور(B)، قلع(Sn) ، گرافیت طبیعی (C)، فلورسپار(فلوریت)((CaF2 و سیلیکون متال (Si)هستند و در 6 محور از ایده‌پردازان و تولیدکنندگان محصولات دانش‌بنیان حمایت می شود. که این محورها شامل فناوری‌های نوین در پتانسیل‌یابی مواد معدنی حیاتی و استراتژیک، روش‌های شناسایی و آنالیز جهت تعیین دقیق کمیت مواد معدنی حیاتی به منظور کاهش خطاهای اندازه‌گیری، روش‌های فرآوری و استحصال مواد معدنی حیاتی و استراتژیک از منابع اولیه و ثانویه ( تولید محصولات دانش‌بنیان مرتبط از منابع داخلی در صنایع بالادستی)، روش‌های تولید محصولات فرآوری شده برای صنایع پایین‌دستی (محصولات فرآوری شده برای استفاده نهایی)، ساخت دستگاه و تجهیزات اختصاصی مورد استفاده در فرآیند تولید مواد معدنی حیاتی، محصولات جایگزین جهت کاهش وابستگی به واردات مواد معدنی حیاتی پر مصرف در کشور است. استارتاپ‌ها و نوآوران می‌توانند برای ثبت و ارسال ایده های ارزش آفرین خود در حوزه مواد معدنی حیاتی و استراتژیک از طریق وب سایت imino.ir اقدام کنند./ بیرونیت مجید وفایی فرد، مجری طرح ایجاد زیست بوم نوآوری و فناوری بخش معدن و صنایع معدنی